Hipervijilant Davranışlar

Psikolog D. Kenan Akyol

Hipervijilans Nedir?

Hipervijilans kelime anlamı olarak (Hyper=Aşırı, Vijilans=Uyarılmışlık) aşırı uyarılmış halini ifade eden bir kavramdır. Bu durum kişinin çevresindeki tehditleri saptayabilmesi için içinde bulunduğu adeta bütün duyularının teyakkuzda olduğu, yüksek derecede uyarılmış, tetikte bir halde olduğu durumu ifade eder. Abartılı davranış örüntüsüne eşlik eden gelişmiş, aşırı hassas duyusal hassasiyeti ifade eder. Kişi adeta alarm, panik halindedir. Kişi çevresindekilere ve çevresindeki insanlara karşı aşırı hassasiyettedir. Hipervijilans genelde altta yatan bir travma ya da ruh sağlığı bozukluğundan kaynaklanan bir davranıştır.

Kişinin sürekli bir tehdit koklama, algılama halinde olmasını incelediğimizde sanki bilinçdışı bir şekilde bir tehlikenin izini sürdüğünü farkederiz. Bazen mükemmel başlayan ve ilerleyen bir ilişki sürecinde acaba bu işte bir sıkıntı mı var diye durup düşünmemiz gibi, kişiler aşağıdaki durumlara benzer durumlara dair tehlikeleri ve riskli durumları algılamaya çalışıyor olabilir:

-Fiziki tehdit

-Tekrarlayan travma ya da yaşanan travmaya dair anılar,

-İlişkiden kaynaklanan sorunlar

Bu noktada Korku ve Kaygı kavramlarının ayrımını hatırlatmakta fayda var. Çünkü Hipervijilans durumundaki kişi her ne kadar ortamda bir tehdit olmasa da beyni sanki ortamda tehdit varmış şeklinde algılamakta ve vücudu da bu yönde bedensel tepkiler vermektedir.

Korku karşılaştığımız nesneyle ilişkilidir. Örneğin en çok babasından korkan bir çocuğun babasını görünce 10 birim korku yaşıyorsa, bir fare gördüğünde 5 birim korku yaşar. Yani korku duygusu orantılı bir duygudur. Fakat kaygı orantısız bir duygudur. Panik atak yaşayan biri kalbi duracakmış gibi hissedebilir ya da delireceğini düşünür orantısız bir duygu yaşar çünkü ortamda kaygı yaratacak nesne olmasa dahi beyninde en kötü felaket senaryosunu yaratır. Bu yüzden yaşanan duygu durumu doğru kavramsallaştırmak yerinde olacaktır.

Belirtlerini vücudun stresli bir duruma karşı hazırlandığı sempatik sinir sisteminin aktive olduğu duruma benzetebiliriz.

1-Aşırı derecede uyarılmış hali

2-Hızlı hızlı nefes almak

3-Huzursuz, gergin görünüm

4-Hızlı kalp ritmi

5-Uyaran nesnelere karşı yüksek hassasiyet gösterme ve abartılı tepki gösterme (Aynı odada oturan 3 kişi olduğunu hayal kapının kapanma sesine aşırı derecede tepki veren kişinin davranışını bu duruma örnek olarak verebiliriz. Diğer iki kişi bu duruma normal tepki verirken üçünkü kişi bu duruma adeta yüksek voltajda maruz kalmış gibidir aynı düzeyde reaksiyon gösterir.)

6-Çevreyi sürekli inceleme ve tarama davranışı( tıpkı kedilerin yeni bir ortama geldiğinde parmak uçlarında yürüyerek sürekli bir yandan etrafı koklayıp bir yandan çok hassas bir şekilde dört gözle ve hızlı bakışlarla etrafı taraması davranışını bu belirtiye örnek olarak verebilliriz.)

Hipervijilanste kişiler daha önce yaşadıkları travmatik olaya dair nesneleri, sesleri, görüntüleri, insanları sürekli tararlar. Çünkü aşırı uyarılmışlık ve tetikte, alarmda olma halinde kişi tekrar travmatik olayı yaşayacağı endişesindedir.

Her ne kadar çevrede bir uyaranın olmamasına rağmen yaşanan yoğun duygulanım ve uyarılmışlık hali bakımından paranoya ve şizofreni gibi durumlarla yüzeysel benzerlikler taşısa da bu iki bozukluktan farklıdır. Bu kümeye dahil olmayan bir bozukluktur.

Anksiyeteyi Tetikleyen Durumlar

Kişinin yaşadığı travmalardan dolayı Hipervijilans olabilir ve travma belirteçlerinin( Örneğin bir yakınını, aile üyesini kaybettiği tarih, aylarda ya da travmayı hatırlatan kişilerle nesnelerle karşılaşma gibi) görüldüğü ortamlarda bulunmaktan dolayı travma ile ilişkili yoğun duygular kişide yoğun anksiyete ataklarının tetiklenmesine neden olabilir.

Hipervijilans Sorunu Yaşayan İnsanların Yaşadığı Problemlere Örnekler:

-Sürekli tetikte ve alarm halinde oldukları için dikkatleri ciddi anlamda kendi beden belirtilerine ve çevrelerindeki nesnelerdedir.

-Aşırı uyarılmışlık durumundan dolayı işitsel algıları en küçük seslere dahi odaklanmış durumdadır. Bu yüzden yüksek seslere normalden çok daha yüksek düzeyde tepki verirler.

Büyümüş göz bebekleri Hipervalant Davranışlarda gözlemlenen belirtilerden biridir. Sürekli etrafı tarayarak, inceleyerek tehditlere dair ipucu arar.
Photo by goffkein-freepik-premium

-Duyu organlarını dış dünyadan gelen verileri alan alıcılara benzetecek olursak, alıcıları sürekli açıktır. Bu yüzden en küçük sese, ışığa karşı yüksek hassasiyet gösterirler bu yüzden uykuya dalmaları ve uykuyu sürdürmeleri oldukça güçtür. Çünkü uykuya dalma anımızı hiç hatırlamayız. Bilinçli halden önce bilinç bulanıklığına oradan da bilincin kapandığı bir evreye geçerek uykuya dalarız. Hipervijilans sorunu yaşayan kişiler uykuya dalmakta çok güçlük çekerler. Çünkü uykuya dalmak için vücudun relax-dinlenme moduna geçişi oldukça güç olur. Çünkü en küçük veriyi(ses, ışık, dokunsal gibi) sürekli işledikleri için uykuya dalamazlar, uykuya dalsalar dahi verimli ve dinlendirici uykuyu sürdüremezler. Bu durumla ilişkili olarak yoğun fizyolojik yorgunluk ve bitkinlik hissederler.

-Durumları aşırı analiz etmeleri (Over Analyze) (Kişinin kendi düşüncelerine aşırı yoğunlaşmasının uyku sorunlarına, duygusal düzenlemeler konusunda sorun yaşamasına ve düşüncesinden dolayı üzülme, acı çekme durumlarına yol açtığı ayrıca geçmiş ve şimdiki kararlarını aşırı sorgulamadan dolayı ruminatif döngülere girmesine yol açacak sorunlar yaşamasına yol açtığıyla ilgili çalışmalar vardır.)

-Kişinin iç ve dış uyaranlara karşı yaşadığı aşırı uyarılmışlık, tetikte olma halidir.

-Uyku konusunda “Araştırmacıların keşfettiğine göre siz uyurken, beyniniz ritmik ve atımlı dalgalar halinde beyin–omurilik sıvısıyla yıkanıyor. Araştırmada bulunanlara göre; siz uyuduğunuz zaman nöronlarınız sessizliğe bürünüyor ve birkaç saniye sonra kan, beyninizin dışına doğru akıyor.” Bu çalışma ile kaliteli bir uykunun ne kadar önemli olduğunu hatırlamakta fayda var.

Hipervijilans halinin uzun süreli olması halinde:

-Sosyal ilişkilerde bozulma( Tehdit algısından dolayı kişinin içine kapanması, sosyal izolasyon durumlarına yol açma riski)

-Sosyal izolasyon, kalabalık yerlerden, insanların toplandığı vakit geçirdiği yerlerden uzaklaşma

–OKB de olduğu gibi nasıl ki kişi obsesif düşüncelerin(kirliyim, hasta olacağım, mikrop bulaşacak) baskısını kompülsif davranışlarla(bu yüzden temizlenmek için ellerimi 5 kere yıkamalıyım.) ortadan kaldırmaya çalışıyorsa, Hipervijilans durumu da Okb belirtilerinin ortaya çıkmasına zemin hazırlayabilir. Çünkü ortada olan mevcut bir tehdit ve huzursuzluk hali vardır. Bunun ortadan kaldırılması için de kompulsif( ritüel tarzında) davranışlar ortaya çıkabilir.

*OKB- Obsesyonlar: Düşünsel düzeyde tekrarlayan düşünceleri ifade ederken, Kompulsiyonlar ise tekrarlayıcı ritüelleri, davranışları ifade eder.* Photo by thaisceneviva

-İkili ilişkilerde bozulmalar ortaya çıkabilir. Çünkü iletişim kurmak bir anlamda karşıdaki kişiyle senkronize olmayı gerektirir. Sürekli uyarılmadan dolayı yorgunluk ve bitkinlik kişinin hem mental hem fizyolojik anlamda yorgun olmasına yıpranmasına yol açabilir bu da zincirleme reaksiyon şeklinde ilişkilerine yansıyabilir.

Hangi Ortamlar Hipervijilans Davranışının Ortaya Çıkmasına Yol Açar?

Hipervijilans temelde soyut tehdit algısına yönelik kişinin gösterdiği bir savunma refleksi davranışına benzetilebilir. Bu yüzden kronik stresin mevcut olduğu ortamlar: Aile içi şiddet, cinsel şiddet, askeri ortamlar ve yüksek stresin olduğu insanların tetikte olduğu, tehdit algısının varlığının yoğun olduğu ortamlar bireylerde Hipervijilans davranışına yol açabilir.

Bunun dışında farklı ruhsal bozukluklar da Hipervijilans Davranışına yol açabilir. Bunlardan biri ise Travma Sonrası Stres Bozukluğudur.

Travma Sonrası Stres Bozukluğu ve Hipervijilans İlişkisi

“Travma Sonrası Stres Bozukluğu (PTSD): İnsanların travmatik ya da yaşamı tehdit eden bir olay yaşadıktan ya da gördükten (şahit olmak da buna dahildir.) sonra geliştirebilecekleri bir kaygı bozukluğudur.

Travma Sonrası Stres Bozukluğuna Yol Açabilecek Durumlar:

-Savaş ortamı

-Sevilen birinin kaybı

-Cinsel Saldırı

-Ciddi Kazalar

-Uzun süreli zorbalıklar

-İnsanların ciddi yaralandığı olaylara şahit olmak

İnsanların ölüm anında hayatlarının bir film şeridi gibi gözlerinin önünden geçmesiyle ilgili bir görüş şunu söyler: Beyin geçmişteki bütün anıları hızlıca tarar ve bu durumdan kurtulmak için aslında bir çözüm arar. Travmalarda da böyle bir yapı mevcuttur. İnsanlar travmayı yeniden yaşamaktan korktukları için Hipervijilans Travma Sonrası Stres Bozukluğunun temel bir özelliğidir. Bu travmanın tekrar gerçekleşmesi beklentisiyle, sürekli olarak korunma çabası içinde olmalarına neden olabilir.

Tedavi Süreçleri

Hipervijlans aslında derinde yatan başka bir problemin semptomu olduğu için tedavisi semptoma yönelik değil kaynağındaki probleme göre şekillenir ve belirlenir. Tedavi çeşitlerini kısaca anlatmak gerekirse:

–Psikoterapi

–Bilişsel Davranışçı Terapi

–EMDR Terapi

-Maruz Bırakma Tedavisi

-Anti Depresan ve Anti Anksiyete İlaçları ile tedavi süreçleri yürütülmektedir.